بیماری دیابت، گروهی از اختلالات متابولیک که مشخصه آن ها “افزایش قند خون” می باشد را شامل می شود. تنها در سال گذشته، حدود ۱/۵ میلیون مرگ بر اثر بیماری دیابت رخ داده است! همچنین یکی از مهم ترین علل کوری، حملات قلبی، نارسایی کلیه، سکته مغزی و قطع عضو در دنیا بیماری دیابت می باشد. اگرچه بیماری دیابت درمان قطعی ندارد، اما با رعایت رژیم غذایی مناسب، فعالیت فیزیکی مناسب، حفظ وزن ایده آل و پرهیز از استعمال سیگار و غربالگری در زمان مناسب، می توان تا حدود زیادی مانع شروع و پیشرفت بیماری دیابت شد. با توجه به موارد ذکر شده، شناخت دقیق این که دیابت چیست؟ انواع، علائم و عوامل آن به همراه روش های تشخیص و درمان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد.

برای درک این موضوع که دیابت چیست، باید به توضیح عوامل موثر در بروز افزایش قند خون پرداخته شود. دیابت به علت کاهش تولید انسولین توسط پانکراس (لوزالمعده)، یا عدم توانایی  موثر سلول های بدن جهت استفاده از انسولین تولید شده ایجاد می شود. این افزایش و عدم کنترل قند خون در درازمدت، برای سلول های بدن سمی بوده و آسیب های غیرقابل برگشتی به عروق، اعصاب و ارگان های مختلف بدن میزند.

تشخیص دیابت

این که افزایش قند خون از چه حدی بیشتر باشد تا معیار قطعی تشخیص دیابت قرار گیرد، در این قسمت به طور کامل توضیح داده شده است. پارامترهای قطعی تشخیص دیابت چیست؟

• قند ناشتای آزمایشگاهی بیشتر و مساوی ۱۲۶.
• قند آزمایشگاهی دو ساعت پس از تست چالش قند خوراکی بیشتر و مساوی ۲۰۰.
• قند سه ماه (HbA1C) بیشتر و مساوی از ۶/۵ درصد.
• قند تصادفی آزمایشگاهی بیشتر و مساوی ۲۰۰ در کنار بروز علائمی مانند پرنوشی، پرادراری و کاهش وزن.

چنان چه میزان قند خون بیشتر از موارد ذکر شده در بالا باشد، تشخیص دیابت مطرح می شود. البته پیش از تشخیص قطعی دیابت، آزمایش های غیر طبیعی باید مجددا تکرار شوند (مگر این که مقادیر قند خون بسیار بالاتر از مقادیر توضیح داده شده باشد).

مهم ترین عوامل دیابت کدامند؟

عوامل مختلف ایجاد کننده دیابت، بر حسب نوع آن متفاوت می باشند. اما مهم ترین عوامل دیابت کدامند؟

• دیابت نوع ۱: مکانیسم اصلی ابتلا به دیابت نوع ۱ هنوز به درستی شناخته نشده است. به دلایل نامعلومی، سیستم ایمنی به سلول های بتا در پانکراس که مسئول تولید انسولین در بدن هستند حمله کرده و آن ها را تخریب می کنند.
• دیابت نوع ۲: مجموعی از عوامل ژنتیکی و محیطی مانند اضافه وزن و چاقی منجر به افزایش مقاومت سلول های بدن در برابر انسولین تولید شده داخل بدن می شوند.
• دیابت حاملگی: تغییرات هورمونی طی حاملگی، بدن را مستعد ابتلا به دیابت در بارداری می کنند. هورمون های مترشحه از جفت، حساسیت سلول های بدن به انسولین را کاهش داده و شانس ابتلا به دیابت را حین حاملگی افزایش می دهند. اضافه وزن پیش از وقوع حاملگی یا افزایش بیش از حد وزن حین حاملگی، شانس ابتلا به دیابت را در خانم های باردار افزایش می دهند.

پیش دیابت چیست؟

پیش دیابت نوعی از افزایش قند خون می باشد که در آن قند خون از حد نرمال بالاتر، ولی کمتر از میزانی که در طبقه بندی دیابت قرار بگیرد نیز می باشد. شیوع پیش دیابت در جوامع بسیار بالا می باشد و احتمال مبتلا شدن این افراد به دیابت، بیماری های قلبی عروقی و سکته مغزی طی چند سال آینده بسیار زیاد می باشد. اما تقریبا ۸۴ درصد افرادی که پیش دیابت دارند از آن بی خبر هستند و نمی دانند که پیش دیابت چیست و چگونه کنترل می شود.

چه کسانی در معرض ابتلا به دیابت قرار دارند؟

با توجه به شیوع بالای دیابت و پیش دیابت در جوامع، شناختن عواملی که ما را در ریسک ابتلا به دیابت قرار می دهند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد. اما چه کسانی در معرض ابتلا به دیابت قرار دارند؟

• افرادی که دارای اضافه وزن هستند
• سنین بالای ۴۵ سال
• سابقه ابتلا به دیابت نوع ۲ در پدر و مادر، خواهر یا برادر
• فعالیت فیزیکی کمتر از ۳ روز در هفته
• سابقه دیابت حاملگی
• مبتلایان به تخمدان پلی کیستیک
• برخی نژادها و قومیت های خاص
• داشتن فشار خون یا چربی خون بالا

افراد ذکر شده در بالا باید حساسیت بیشتری در کنترل منظم قند خون جهت پیشگیری از ابتلا به دیابت داشته باشند.

علائم دیابت

شناختن علائم دیابت و افزایش قند خون، نقش مهمی در تشخیص سریع دیابت ایفا می کند. در پاسخ به این سوال که شایع ترین علائم دیابت چیست می توان موارد زیر را ذکر نمود:

• افزایش حجم و دفعات ادرار، به خصوص ادرار کردن مکرر در شب
• تشنگی بیش از حد
• کاهش وزن بدون رعایت رژیم غذایی
• گرسنگی بیش از حد
• تاری دید
• کرختی یا سوزن سوزن شدن دست و پا
• خستگی
• خشکی پوست
• تاخیر در بهبود زخم ها
• عفونت های مکرر
• احساس تهوع، استفراغ و درد شکم

در صورتی که علائم دیابت ظاهر شوند، با اندازه گیری قند با گلوکومتر یا توسط آزمایشگاه (دقیق تر می باشد)، می توان در تشخیص به موقع دیابت کمک کرد.

انواع دیابت

طبقه بندی انواع دیابت بر اساس پاتوژنز ایجاد کننده افزایش قند خون می باشد. دو گروه بزرگ و اصلی انواع دیابت شامل دیابت نوع ۱ و ۲ هستند، ولی اشکال مختلف که ممکن است با یک نقص ژن مرتبط باشند نیز در حال شناخت است و می توانند تظاهرات نوع ۱ و ۲ را داشته باشند.  میزان شیوع دیابت در مردان و زنان مشابه می باشد ولی مرگ و میر انواع دیابت در مردان بیشتر می باشد.

دیابت نوع ۱

دیابت نوع ۱ که به آن دیابت وابسته به انسولین، دیابت کودکی یا دیابت جوانی نیز گفته می شود، به دلیل کمبود ترشح انسولین در بدن ایجاد می شود، و نیازمند تزریق روزانه انسولین می باشد. دیابت نوع ۱ در هر سنی می تواند رخ دهد، ولی اغلب در سنین زیر ۲۰ سال شروع می شود. مجموعه ای از فاکتورهای ژنتیکی، محیطی و ایمونولوژیک در ایجاد دیابت نوع ۱ نقش دارند. خطر ایجاد دیابت نوع ۱ در بستگان بیماران، ده برابر بیشتر می باشد. از جمله شایع ترین علائم دیابت نوع ۱ می توان به پرنوشی، پرادراری، احساس دائم گرسنگی، کاهش وزن، اختلال بینایی و احساس خستگی اشاره کرد.

دیابت نوع ۲

دیابت نوع ۲ که به آن دیابت غیر وابسته به انسولین یا دیابت با شروع در بزرگسالی هم گفته می شود، به دلیل مقاومت به انسولین و نقص در ترشح انسولین در بدن ایجاد می شود. دیابت نوع ۲ به شدت ژنتیکی می باشد و یک بیماری پلی ژنیک و مولتی فاکتوریال می باشد. فاکتورهای محیطی مانند چاقی، تغذیه نامناسب و فعالیت کم بدنی هم در ابتلا به دیابت نوع ۲ نقش دارند. محیط داخل رحم و افزایش یا کاهش وزن زمان تولد در افزایش ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲ در بزرگسالی نقش دارد. علائم دیابت نوع ۲ نیز همانند دیابت نوع ۱، اما کم سر و صداتر می باشند. دیابت نوع ۲ ممکن است به مدت چندین سال پس از شروع بدون علامت مانده و تنها پس از بروز عوارض آن تشخیص داده شود. با وجود این که دیابت نوع ۲ اغلب در بزرگسالان دیده می شود، اما اخیرا سن آن در حال کاهش بوده و در کودکان و نوجوانان دارای افزایش وزن نیز در حال افزایش است.

دیابت بارداری

به افزایش قند خون در طی حاملگی (آستانه قند خون در طی حاملگی پایین تر می باشد)، دیابت بارداری گفته می شود. از هر ۷ بارداری، یک مورد با قند خون بالا عارضه دار می شوند. دیابت بارداری معمولا در سه ماهه دوم و سوم حاملگی رخ می دهد. این افزایش قند خون در طی بارداری هم عوارض حاملگی و هم حین زایمان را افزایش می دهد. هم مادران و هم نوزادان آن ها در ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲ در آینده قرار می گیرند ( اکثر موارد پس از زایمان قند خون به حالت نرمال باز می گردد، اما ریسک ۳۵ الی ۶۰ درصدی ایجاد دیابت طی ۱۰ الی ۲۰ سال آینده وجود دارد). جهت غربالگری دیابت بارداری، از تمام مادران در هفته ۲۴ الی ۲۸ حاملگی قند خون چک می شود، و در صورت بالا بودن قند خون انسولین شروع می شود. پس از اتمام حاملگی و بازگشت قند خون به حالت نرمال نیز، حداقل هر ۳ سال قند خون جهت بررسی ابتلا به دیابت نوع ۲ چک می شود.

عوارض دیابت

عوارض دیابت ناشی از افزایش قند خون، معمولا تا دهه دوم افزایش قند خون نمایان نمی شوند. مبتلایان به دیابت نوع ۲ در زمان تشخیص دارای عوارض مرتبط با قند خون بالا هستند، زیرا مدت طولانی پیش از تشخیص نیز قند آن ها به صورت بدون علامت بالا بوده است. مهم ترین عوارض دیابت عبارتند از:

عوارض چشمی دیابت

علت اصلی نابینایی در سنین ۲۰ الی ۷۴ سالگی در آمریکا، دیابت می باشد. با کنترل مناسب قند خون، فشار خون، چربی خون و عملکرد کلیه می توان مانع پیشرفت عوارض چشمی دیابت شد.

عوارض کلیوی دیابت

۲۰ الی ۴۰ درصد مبتلایان به دیابت، دچار عوارض کلیوی دیابت می شوند. استعمال سیگار در مبتلایان به دیابت، سرعت کاهش عملکرد کلیه را افزایش می دهد. کنترل مناسب قند خون، فشار خون، چربی خون و شروع به موقع درمان دارویی در جلوگیری از پیشرفت عوارض کلیوی دیابت مفید می باشند.

عوارض عصبی (نوروپاتی) دیابت

نیمی از مبتلایان به دیابت در طولانی مدت دچار علائمی مثل کرختی، گزگز، سوزن سوزن شدن، اختلال حسی یا سرد و گرم شدن اندام های انتهایی می شوند. این حالت حین استراحت نیز وجود داشته و شب ها تشدید می شود. پرهیز از مصرف الکل و سیگار، کنترل مناسب قند و چربی خون، مصرف مکمل های ویتامینی مانند ویتامین ب ۱۲ و فولیک اسید در کنترل عوارض عصبی دیابت مفید می باشد.

عوارض گوارشی دیابت

اسهال شبانه همراه با یبوست متناوب، تاخیر در تخلیه معده، نفخ، بی اشتهایی، تهوع و استفراغ و سیری زودرس بارزترین عوارض گوارشی دیابت هستند. مصرف غذاهای کم حجم، افزایش دفعات مصرف غذا و مصرف غذاهای با هضم آسان از جمله درمان های مفید عوارض گوارشی دیابت می باشد.

عوارض ادراری و تناسلی دیابت

کاهش میل جنسی، خشکی واژن، نزدیکی دردناک، بی اختیاری ادرار، عدم تخلیه کامل مثانه و عفونت های ادراری مکرر، از جمله مهم ترین عوارض ادراری و تناسلی دیابت هستند. با ادرار کردن زمان بندی شده یا تعبیه سوند می توان تا حدودی عوارض ادراری دیابت را بهبود بخشید. خالی از لطف نیست مطلب دیابت و خطر ابتلا به عفونت مجاری ادراری را نیز مطالعه فرمایید.

عوارض قلبی دیابت

احتمال سکته قلبی، نارسایی قلبی و درگیری عروق قلبی هم در دیابت نوع ۱ و هم نوع ۲ بیشتر می باشد. با کنترل مناسب قند و چربی خون، فشار خون، حفظ وزن ایده آل، ترک سیگار و فعالیت فیزیکی مناسب می توان عوارض قلبی دیابت را کاهش داد. مصرف آسپرین در بسیاری از موارد با هماهنگی پزشک معالج کمک کننده می باشد.

عوارض پوستی دیابت

خارش شایع ترین عارضه پوستی دیابت می باشد که با مرطوب کننده برطرف می شود. تاخیر در بهبود زخم، زخمی شدن پوست، لکه های پوستی و تیره شدن پوست نیز از سایر عوارض پوستی شایع دیابت می باشند.

عوارض عفونی دیابت

قند بالا منجر به تضعیف سیستم ایمنی و افزایش عفونت های قارچی، عفونت گوش، عفونت های ادراری، عفونت های ریه و پوست و بافت نرم می شود.

کومای دیابتی (DKA) چیست؟

کتواسیدوز دیابتی نوعی وضعیت خطرناک می باشد که می تواند منجر به کوما و مرگ شود. زمانی که قند کافی جهت تامین انرژی وارد سلول های بدن نمی شود (به دلیل کمبود انسولین)، بدن شروع به سوزاندن چربی ها و تولید کتون جهت تامین انرژی می کند. تولید کتون در بدن، منجر به اسیدی شدن خون می شود. مقادیر زیاد کتون در خون، برای بدن سمی می باشد. کومای دیابتی با علائمی مانند تهوع و استفراغ، درد شکم، افت فشار خون، افزایش ضربان قلب، استنشاق بوی استون و میوه گندیده از دهان، کاهش سطح هوشیاری و تشنگی بیش از حد شروع می شود و در صورت عدم تشخیص و درمان صحیح و به موقع می تواند منجر به مرگ شود.

روش های پیشگیری از ابتلا به دیابت

برخی اقدامات دارویی و غیر دارویی شروع دیابت را به تاخیر می اندازند و از آن جلوگیری می کنند. مهم ترین روش های پیشگیری از ابتلا به دیابت عبارتند از:

• کاهش حدود ۵ الی ۷ درصد وزن بدن و حفظ شاخص توده بدنی (BMI) در محدوده نرمال.
• افزایش فعالیت جسمانی (ورزش به مدت ۳۰ دقیقه در روز، برای ۵ بار در هفته).
• رعایت رژیم غذایی ( به حداقل رساندن کربوهیدرات و چربی های اشباع در رژیم غذایی).
• پرهیز از استعمال سیگار.
• مصرف میوه، سبزیجات و غلات کامل در رژیم غذایی.

فعالیت فیزیکی در دیابت

انجمن دیابت آمریکا پیشنهاد می کند که افراد مبتلا به دیابت حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته (که حداقل در سه روز تقسیم شده باشد) فعالیت متوسط فیزیکی هوازی که بیشتر از ۲ روز با هم فاصله نداشته باشد، انجام دهند. ورزش های استقامتی، تعادلی و انعطاف پذیری نیز کمک کننده می باشند. البته قند خون قبل، حین و پس از فعالیت فیزیکی در دیابت باید کنترل شود و در صورت قند خون بیشتر از ۲۵۰ یا کمتر از ۱۰۰ ورزش به تاخیر انداخته شود.

درمان دیابت

برای درمان دیابت نیاز به رعایت رژیم غذایی، کنترل مناسب قند خون، فعالیت جسمانی مناسب، کنترل چربی و فشار خون و ترک سیگار می باشد. به نکات مهم و اساسی زیر در رابطه با درمان دیابت توجه کنید:

• برای درمان دیابت نوع ۱ شروع درمان با انسولین ضروری می باشد. اما دیابت نوع ۲ معمولا ابتدا با داروهای خوراکی به تنهایی کنترل می شود؛ ولی احتمال نیاز به انسولین پس از گذشت چندین سال نیز بالا می باشد.
• برای درمان دیابت حاملگی، بهترین درمان استفاده از انسولین جهت کنترل قند خون می باشد. البته برخی داروهای خوراکی مانند مت فورمین نیز قابل استفاده می باشند، ولی درمان ارجح انسولین می باشد.
• کنترل دقیق فشار خون در محدوده کمتر از ۱۴۰/۹۰ یا کمتر از ۱۳۰/۸۰ در افراد جوان تر.
• مراقبت از پاها جهت جلوگیری از ایجاد زخم، مانند: پوشیدن کفش و جوراب نخی و راحت، حفظ بهداشت پا و معاینه منظم پاها.
• کنترل دقیق چربی خون (سالیانه).
• بررسی منظم عملکرد کلیه (سالیانه).
• معاینه منظم چشم ها (سالیانه یا هر دو سال یک بار).
• در نظر گرفتن مصرف آسپرین تحت نظر پزشک معالج.

همیشه در نظر داشته باشید که جهت درمان دیابت و کاهش عوارض آن، باید تمام موارد بالا به درستی رعایت شوند؛ و مصرف داروهای خوراکی یا تزریق انسولین بدون رعایت سایر موارد فوق به تنهایی کافی نمی باشد.

جراحی دیابت

بسیاری با این اصلاح آشنایی نداشته و نمی دانند جراحی دیابت چیست؟ پیوند کامل پانکراس می تواند سبب نرمال کردن گلوکوز در دیابت نوع ۱ شود و اگر همزمان با یا پس از پیوند کلیه انجام شود، عمر کلیه پیوندی را نیز افزایش می دهد.

جراحی چاقی نیز در افراد چاق مبتلا به دیابت نوع ۲ سبب بهبود چشمگیر قند خون و کاهش نیاز به داروهای کاهنده قند خون شده است. معمولا جراحی دیابت برای چاقی در BMI بیشتر از ۳۰ انجام می شود.

دکتر غزل روستایی

مشاور علمی